Λιμάνι της Κύμης με τον "αρχαίο" Ρίχτη

Έχουν κιόλας συμπληρωθεί σαράντα χρόνια από τότε που έκλεισε το λιγνιτωρυχείο στο Έντζι. Αμυδρά θυμάμαι, σε ηλικία προσχολική, τους «κουβάδες» του εναέριου να ανεβοκατεβαίνουν κρεμασμένοι από τα συρματόσχοινα με το χαρακτηριστικό τους τρίξιμο (που δεν θυμάμαι πια πως ήταν, αλλά, που νιώθω ότι θα το αναγνώριζα αμέσως αν το ξανάκουγα!) στη διαδρομή Άγιος Νικόλαος Βράχων - Ρίχτης Λιμανιού.
Θυμάμαι και το τρένο. Ένα μεσημέρι κατεβαίναμε με τον αδερφό της μητέρας μου στα πόδια από την Κύμη στην Πλατάνα, όταν το φορτωμένο με κάρβουνο τρενάκι ακούστηκε ξαφνικά να πλησιάζει. Καθώς έπρεπε να συνεχίσουμε το δρόμο μας πάνω στις γραμμές, περιμέναμε να περάσει με τις πλάτες κολλημένες πάνω σε κάποιο τοίχο από τους πολλούς που σε διάφορα σημεία προστάτευαν τις γραμμές από το κατρακύλισμα των χωμάτων του «βουνού». Το τρένο πέρασε όχι πολύ γρήγορα, ο θείος μου ο Γιώργης και ο μηχανοδηγός νομίζω ότι χαιρετήθηκαν φωναχτά. Δεν ήταν το αρχικό ερέθισμα της έρευνας που θα ακολουθήσει, κάποιο επιστημονικό ενδιαφέρον (παρότι καταβλήθηκε ιδιαίτερη φροντίδα ώστε τα στοιχεία που παρατίθενται να είναι απολύτως ακριβή). Ήταν μάλλον ένα συναισθηματικό γλύστρημα προς… (σημείωνε: τόπο, εποχή, πρόσωπα, αντικείμενα). Αντικείμενο αυτής της εργασίας όπως λέει και ο τίτλος της, είναι οι διαδρομές των τρένων μεταφοράς λιγνίτη (ντεκοβίλ) στην περιοχή της Κύμης κατά την περίοδο, εννοείται, που υπήρχαν δραστηριότητες εξόρυξης: 1834-1962. Στην πρώτη περίοδο λειτουργίας τους τα λιγνιτωρυχεία της Κύμης (όπως συνήθως αναφέρονται) είχαν κέντρο της δραστηριότητάς τους τον μικρό οικισμό που βρίσκεται δυτικά της Κύμης, την Καζάρμα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται επίσης από την παρουσία του κράτους ως φορέα διαχείρισης, από την στελέχωση της επιχείρησης, ιδιαίτερα τις δυο πρώτες δεκαετίες λειτουργίας της, με Βαυαρούς και κυρίως από την μικρή παραγωγή.1 Αυτό το τελευταίο δεδομένο σε συνδυασμό βέβαια με την υστέρηση της τεχνολογίας, φαίνεται ότι λειτούργησε ανασταλτικά στο να ξεφύγει ο τομέας της μεταφοράς του κάρβουνου (από την Καζάρμα στην Παραλία της Κύμης για τη φόρτωσή του στα πλοία) από το πρωτόγονο επίπεδο της μεταφοράς του προϊόντος με ζώα.2 Η σχετικά μεγάλη απόσταση (6 περίπου Km) σήμαινε λίγους «δρόμους» (διαδρομές) από τα διαθέσιμα φορτηγά ζώα και επομένως μεγάλη επιβάρυνση του κόστους παραγωγής. Μόνο γύρω στα 1860 κατασκευάζεται δρόμος από την Καζάρμα στην Παραλία,3 βατός από αμάξια (κάρρα) που μεταφέρουν πια μεγαλύτερες ποσότητες. Αυτή ωστόσο η λύση στο «μεταφορικό» δεν βοήθησε για πολύ. Η μεταπολίτευση του 1862-63 και η κυβερνητική πολιτική των ιδιωτικοποιήσεων στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, έφεραν το 1869 στη θέση του φορέα διαχείρισης του λιγνίτη της Κύμης, την «Ελληνική Μεταλλευτική Εταιρεία».4 Η Εταιρεία ξεκίνησε τα πάντα από την αρχή. Με βάση της έρευνες των γεωλόγων της μετέφερε το κέντρο των επιχειρήσεων στο λεγόμενο (από το όνομα του Γερμανού αρχιμηχανικού Έντς) Έντζι, μια κοιλάδα ανάμεσα στους Καλημεριάνους και τον Πύργο. Τώρα το πιο κοντινό αλλά και το πιο βολικό από άποψη διαδρομής παράλιο μέρος από όπου θα μπορούσε να φορτώνεται ο λιγνίτης στα πλοία, ήταν η Πλατάνα που τότε δεν υπήρχε ούτε καν ως χωριό: λίγοι μόνο ποταμιώτικοι (που ανήκαν δηλαδή σε κατοίκους του χωριού Ποταμία) ταρσανάδες ήταν φτιαγμένοι στα νότια του λεγόμενου Ποταμιώτικου5 ποταμού (που η μανία των φιλόλογων τον έκανε αργότερα Μέλαντα). Εκεί η Εταιρεία κατασκευάζει μώλο (το γνωστό και σήμερα στην Πλατάνα «Μουράγιο») για την φόρτωση του λιγνίτη στα πλοία όπως και μεγάλη αποθήκη.6 Ωστόσο ένα σημαντικό τμήμα της νέας επένδυσης δαπανάται για να λυθεί το πρόβλημα της μεταφοράς. Έτσι, σιδηροτροχιές ξεκινούν από το Έντζι, πηγαίνουν παράλληλα και αριστερά7 (φώτο 1) ως προς την κάθοδο του ρέματος που διασχίζει την εν λόγω κοιλάδα, πλησιάζουν το μεγάλο ποτάμι, τον Μέλαντα (στον οποίο καταλήγει ως παραπόταμος το προηγούμενο ρέμα) και μέσω της κοιλάδας του, φθάνουν ομαλά στην Πλατάνα. Δεν πρόκειται όμως για ατμοκίνητο σιδηρόδρομο αλλά για «ιπποσιδηρόδρομο» μια τεχνολογική εφαρμογή της εποχής αυτής