Ιερά Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους

Στη νότια πλευρά της χερσονήσου και στη δυτική ακτή, πάνω σ' ένα απόκρημνο βράχο που υψώνεται 50 μ., είναι κτισμένη η Μονή του Αγίου Διονυσίου.
Η παράδοση αναφέρει ότι ο Διονύσιος από την Καστοριά συγκέντρωσε γύρω του μερι­κούς μονάχους στο βράχο και αργότερα ο ίδιος κατέφυγε σε μια σπηλιά λίγο πιο ψηλά. Μια νύχτα ένα λαμπρό φως παρουσιάστηκε στον ουρανό, "φώς άπό τό κχτιστο φώς", και έλαμψε για μακρύ διάστημα πάνω από το βράχο. Ο Διονύσιος ερμήνευσε αυτό το ουράνιο σημά­δι ως εντολή ίδρυσης Μονής.
Μαζί με το Διονύσιο είχε έρθει στον Άθω και ο αδελφός του Θεοδόσιος για να γίνει μονα­χός. Όταν ο Διονύσιος κατέφυγε στο βράχο και ζούσε ως ερημίτης μοναχός, ο αδελφός του εντάχθηκε στη Μονή Φιλόθεου. Ο Θεο­δόσιος αργότερα πήγε στην αυτοκρατορική αυλή, ανέβηκε γρήγορα τα αξιώματα, έγινε ο πνευματικός πατέρας του αυτοκράτορα Αλέ­ξιου Γ' Κομνηνού και χειροτονήθηκε μητρο­πολίτης Τραπεζούντας. Ο Θεοδόσιος προέ­τρεψε τον αυτοκράτορα το 1347 να αναγνωρίσει την ίδρυση της Μονής του Διονυσίου και επικύρωσε αυτή την απόφαση με χρυσόβου­λο που φυλάσσεται σε μια θήκη στη Μονή. Το υπέροχα διακοσμημένο έγγραφο, με μικρο­γραφίες που αναπαριστούν τον Αλέξιο Κο­μνηνό, αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, τη σύζυγο του Θεοδώρα και τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή όχι μόνο επικύρωσε την καταβολή ενός ποσού για την οικοδόμηση της Μονής, αλλά επίσης όρισε σημαντική ετήσια επιχο­ρήγηση για τη μετονομασία της Μονής σε Μο­νή του Μεγάλου Κομνηνού.
Οι Παλαιολόγοι αυτοκράτορες Ιωάννης και Κωνσταντίνος υπήρξαν οι μεταγενέστεροι ευ­εργέτες της Μονής αλλά, με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, οι επιχορηγήσεις σταμάτησαν απότομα. Οι Βυζαντινοί ευεργέτες παραχώρησαν τη θέση τους στους ηγεμό­νες της Βλαχίας και Μολδαβίας. Ιδιαίτερα ανα­φέρονται τα ονόματα το)ν Ραδούλ και Νεάγκου (1512-1521), οι οποίοι προμήθευσαν τους ανα­γκαίους πόρους για την κατασκευή του οχυ­ρωματικού πύργου και του υδραγωγείου.
Τον Οκτώβριο του 1535, μια τρομερή πυρ­καγιά έκαψε σχεδόν όλα τα κτίρια της Μονής εκτός του πύργου, που ήταν καλύτερα οχυ­ρωμένος ώστε να αντιστέκεται σε τέτοιες κα­ταστροφές. Και αυτή τη φορά οι ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας έδειξαν το ενδιαφέρον τους εξασφαλίζοντας την ανακατα­σκευή της ανατολικής πτέρυγας του μοναστι­κού συγκροτήματος που περιελάμβανε την κουζίνα, το κελάρι των κρασιών και άλλους βοηθητικούς χώρους. Ο Μεγάλος Δούκας Πέ­τρος Δ' έβαλε τα θεμέλια για το νέο Καθολι­κό, και ο Δούκας Αλέξανδρος Δ' με τη σύζυγο του Ρωξάνδρα, κόρη του Πέτρου, ανέλαβαν τις δαπάνες για την ανακατασκευή της Τρά­πεζας (1568) και του εξαώροφου οικοδομή­ματος προς την πλευρά της θάλασσας με γρα­φικά μπαλκόνια και σκεπαστούς διαδρόμους που ακόμα και σήμερα δίνουν στη Μονή τη χαρακτηριστική της όψη. Το μέρος του συ­γκροτήματος που επεκτείνεται προς τον κή­πο αποδίδεται στους αδελφούς Λάζαρο και Μπόρις από την Πιάβιστα. Σ' αυτούς τους ευ­εργέτες μπορούν να προστεθούν οι επίσκοποι Μακάριος και Ιερεμίας που έζησαν στη Μο­νή μέχρι το θάνατο τους και κληροδότησαν σ' αυτήν τη σημαντική τους περιουσία.
Το Καθολικό μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1535, κτίστηκε (1537-1547) στη στενή αυλή της Μονής και οι τοιχογραφίες αποδίδονται στον Τζώρτζη, έναν από τους κύριους εκπρόσωπους της Κρητικής Σχολής. Ένα Τυπικό του 1634 αναφέρει ότι οι αγιογραφίες της Μονής Διο­νυσίου δημιουργήθηκαν από τον εξαιρετικό ζωγράφο "Μαΐστορα Τζωρτζή τον Κρήτα".
Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα είναι μεταγενέ­στερες και εκτελέστηκαν από ένα Ρουμάνο αγιο­γράφο. Το πολύ εντυπωσιακό τέμπλο είναι κα-λυμένο ολόκληρο με φύλλα καθαρού χρυσού και είναι από τα πιο αξιοσημείωτα στον Άθω. Πάνω του είναι τοποθετημένες οι σημαντικό­τερες εικόνες της Μονής, μεταξύ τους και πέ­ντε της Μεγάλης Δεήσεως, έργα του διάσημου κρητικού αγιογράφου Ευφρόσυνου (1542).
Το Καθολικό είναι αφιερωμένο στο Γεννέσιο του Ιωάννου του Προδρόμου, που γιορτάζει στις 24 Ιουνίου.