Ελληνική Λέσχη Φωτογραφίας

Μουσείο της Ελιάς στα Καψαλιανά Ρεθύμνου Κρήτης

Η Ελιά
Η Ελλάδα είναι σπαρμένη με ελαιώνες. To Λιόδενδρο, η "παιδοτρόφος ελαία" κατά Σοφοκλή είναι πρωταγωνιστής της ελληνικής φύσης και ιστορίας, όπως το ελαιόλαδο είναι πρωταγωνιστής της ελληνικής διατροφής.

H ελιά ως αυτοφυές δέντρο (αγριελιά) πρωτοεμφανίστηκε στην ανατολική Mεσόγειο, αλλά ήταν στην Ελλάδα όπου καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά. Έκτοτε, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η παρουσία της ελιάς στον ελληνικό χώρο υπήρξε αδιάλειπτη και άρρηκτα συνυφασμένη με τις παραδόσεις και την κουλτούρα του λαού.

Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση η Ελαϊς, κόρη του Ανίου και της Δωρίππης, ήταν προστάτιδα του ελαιόλαδου. Οι αδελφές της ήταν η Οινώ, που προστάτευε την άμπελο και η Σπερμώ, που προστάτευε το σιτάρι. Λάδι, κρασί και σιτάρι, τα τρία πολύτιμα προϊόντα της ελληνικής γης.

Η ελιά, όπως μαρτυρά η εύρεση φυτικών απολιθωμάτων φύλλων ελιάς ηλικίας 50.000 - 60.000 χρόνων στα ηφαιστειογενή πετρώματα της Σαντορίνης, ήταν ανέκαθεν στοιχείο της χώρας. H συστηματική καλλιέργειά της είχε ήδη αρχίσει από τις προϊστορικές εποχές του Λίθου και του Χαλκού.

Έρευνες και ευρήματα (πιθάρια, καταγραφές σε πινακίδες, απομεινάρια ελαιοτριβείων) μαρτυρούν ότι οι η παραγωγή ελαιόλαδου κατείχε εξέχουσα θέση στην κοινωνία και οικονομία των Μινωιτών και Μυκηναίων. Ήδη από τα μινωικά χρόνια γινόταν επεξεργασία του καρπού της ελιάς και παραγόταν λάδι που αποθηκευόταν σε πήλινους πίθους και αμφορείς και συχνά εξάγονταν στα νησιά του Αιγαίου και την κεντρική Ελλάδα. Πέρα όμως από τα οικονομικά οφέλη, το δέντρο της ελιάς λατρευόταν ως ιερό και το λάδι εκτός από προσφορά στους Θεούς και στους νεκρούς χρησίμευε ακόμα στην παραγωγή αρωμάτων, στην ιατρική και στην καθημερινή ζωή ως προϊόν βασικό για τη διατροφή, το φωτισμό και τη θέρμανση.

Η ελιά όμως είχε κεντρικό ρόλο και στην ζωή της Αθήνας. Σύμφωνα με την παράδοση, στη γνωστή αναμέτρηση του Ποσειδώνα με την Παλλάδα Αθηνά για το ποιος θα δώσει το όνομά του στην πόλη, επικράτησε η Aθηνά προσφέροντας στον "κλεινόν άστυ" μία ελιά, σύμβολο ειρήνης, προόδου και δύναμης. Η πόλη έδειξε την ευγνωμοσύνη της δίδοντας το όνομα της θεάς στην πόλη. Ενδεικτικό της σημασίας της ελιάς για την Αθήνα είναι ότι οι Αθηναίοι στα νομίσματά τους απεικόνιζαν την Αθηνά με στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι ή ένα κλαδί ελιάς. Με κλάδους ελιάς ήταν στεφανωμένο και το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην Ολυμπία, έργο του Φειδία, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου.

Στην Ακρόπολη υπήρχε η ιερή ελιά της Αθηνάς, η πρώτη ελιά που η θεά Αθηνά χάρισε στους Έλληνες και στην Ακαδημία οι 12 ιερές ελιές, οι μορίαι, και ο ιερός ελαιώνας από τον οποίο προερχόταν το λάδι που δινόταν ως έπαθλο στους νικητές των Παναθηναίων. Tο 480 π.X. όταν οι Πέρσες κατέλαβαν την Aθήνα, έκαψαν την ιερή ελιά, γεγονός που θεωρήθηκε από τους Aθηναίους κακό σημάδι. H θλίψη μετατράπηκε σε χαρά όταν την επόμενη μέρα ο καμένος κορμός είχε βλαστήσει και πάλι.

Το λάδι είχε και άμεση σχέση με τις αθλητικές δραστηριότητες. Οι αθλητές των αρχαίων αγώνων είχαν τη συνήθεια να αλείφουν το σώμα τους με λάδι πριν από την άσκηση στα γυμναστήρια για να διατηρήσουν την ελαστικότητα των μυών τους. Το έπαθλο για τους Ολυμπιονίκες ήταν ένα στεφάνι από αγριελιά, ο κότινος. Ποικίλες ήταν όμως και οι θεραπευτικές χρήσεις του λαδιού με τον ιπποκράτειο κώδικα της ιατρικής να αναφέρει περίπου 60 φαρμακευτικές χρήσεις της ελιάς για τη θεραπεία ασθενειών και παθήσεων. Σύμβολο ιερό, το λάδι χρησιμοποιούνταν και για θρησκευτικούς σκοπούς σε διάφορες λατρευτικές εκδηλώσεις. Με λάδι έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες σπονδές στους βωμούς, άλειφαν επιτύμβιες στήλες και ιερές πέτρες.

Η αρχαία χρήση του λαδιού στην ταφική τελετουργία έχει διατηρηθεί και στη χριστιανική θρησκεία. Το ελαιόλαδο έχει σφραγίσει τις ελληνικές παραδόσεις με τις οποίες είναι άρρηκτα συνυφασμένο. Ιερό σύμβολο του κύκλου της ζωής χρησιμοποιείται σε όλες τις σημαντικές στιγμές και τελετουργίες, γέννηση, βάπτιση, γάμο και θάνατο. Για τους ορθόδοξους χριστιανούς, το λάδι, όπως και το σιτάρι και το κρασί, έχει τη σημασία θρησκευτικού αγαθού καθώς είναι συνδεδεμένο με τα μυστήρια του Xρίσματος και του Eυχέλαιου. Το αγιασμένο από την εκκλησία λάδι θεωρείται από τους πιστούς φυλαχτό και βοήθεια για κάθε δύσκολη στιγμή. Σύμφωνα με μια άλλη ελληνική παράδοση, τα "λαδαδέλφια", άτομα δηλαδή που έχουν δεχθεί το λάδι της βάπτισης από τον ίδιο νονό, δεν επιτρέπεται να παντρευτούν.

Ανεπηρέαστη όμως από την ισχυρή παρουσία της ελιάς στον ελληνικό χώρο δεν έμεινε ούτε η τέχνη. Η παραδοσιακή εικόνα των ανθρώπων της υπαίθρου που προσεύχονται για καλή συγκομιδή και συγκεντρώνονται στους ελαιώνες για το λιομάζωμα έχει αποτελέσει θέμα λογοτεχνικών έργων, ζωγραφικής και λαογραφικών αντικειμένων.

Δένδρο ιερό, πολύτιμο και αγαπημένο η ελιά έχει σημαδέψει τον ελληνικό πολιτισμό.

Στοιχεία για την Ελιά και την Ελλάδα
* Πολλοί υποστηρίζουν ότι το αρχαιότερο δέντρο ελιάς στον κόσμο, 5.000 χρόνων, βρίσκεται στις Πάνω Bούβες, στο Kολυμβάρι Xανίων. Ο μέσος όρος ζωής ενός ελαιόδενδρου είναι 300-600 χρόνια.
* Ο τρόπος καλλιέργειας και αξιοποίησης της ελιάς σήμερα δεν διαφέρει σχεδόν σε τίποτα από αυτόν της αρχαιότητας.
* Η Μεσόγειος καλύπτει το 99% της παγκόσμιας παραγωγής ελαιόλαδου.
* Η Ελλάδα, παρότι χώρα μικρή σε έκταση, κατέχει την 3η θέση παγκοσμίως στην παραγωγή λαδιού, μετά την Ισπανία και την Ιταλία.
* Σήμερα στην Eλλάδα υπάρχουν περίπου 120.000.000 ελαιόδενδρα (για έναν πληθυσμό 10.000.000 περίπου) που καλύπτουν έκταση 6 περίπου εκατομμυρίων στρεμμάτων. Περίπου 450.000 ελληνικές οικογένειες ασχολούνται με την καλλιέργεια και επεξεργασία του ελαιόδενδρου σε όλες τις περιοχές της χώρας.
* Οι νομοί Ηρακλείου και Μεσσηνίας κατέχουν την πρώτη θέση στην παραγωγή ελαιόλαδου στην Ελλάδα.
* Η Ελλάδα είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας Εξαιρετικού ή Έξτρα Παρθένου Ελαιόλαδου, που θεωρείται η καλύτερη ποιότητα ελαιόλαδου.
* Σήμερα οι Έλληνες είναι οι μεγαλύτεροι καταναλωτές ελαιόλαδου από κάθε άλλο λαό και η κατά κεφαλή κατανάλωση ανέρχεται περίπου στα 16 κιλά ετησίως. Στην Κρήτη η κατανάλωση ανέρχεται στα 30 κιλά ετησίως ανά άτομο. Επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι η κρητική διατροφή είναι η πιο υγιεινή στον κόσμο.
* H βιολογική καλλιέργεια της ελιάς στην Eλλάδα ξεκίνησε εδώ και 10 περίπου χρόνια από τη Mάνη και σήμερα υπολογίζεται ότι φθάνει τα 15.000 στρέμματα ενώ αναμένεται να ξεπεράσει τα 35.000 μέσα στα επόμενα χρόνια.

Μουσεία της Ελιάς
* Mουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού (ΜΕΕΛ) στη Σπάρτη Λακωνίας (Πελοπόννησος). Ιδρύθηκε από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ (Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Ανάπτυξης) και για τη δημιουργία του εργάστηκαν 35 ερευνητές. Σκοπός του μουσείου είναι η προώθηση του πολιτισμού της ελιάς και η πληροφόρηση σχετικά με την καλλιέργειά της τόσο στην περιοχή της Πελοποννήσου όσο και στον ελλαδικό χώρο και τον ευρύτερο μεσογειακό. Στο μουσείο θα παρουσιάζεται η τεχνολογία της εξαγωγής του λαδιού από την αρχαιότητα μέχρι τον 20ο αι. μ.Χ., και συγκεκριμένα από τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι το 1950. Το μουσείο στεγάζεται στο κτίριο της παλιάς ηλεκτρικής εταιρείας της Σπάρτης, ένα παλιό βιομηχανικό κτίριο κτισμένο γύρω στο 1928.

* Μουσείο της Ελιάς στα Καψαλιανά Αρκαδίου Κρήτης. Το μουσείο στεγάζεται στον πρόσφατα αναστηλωμένο οικισμό των Καψαλιανών όπου βρισκόταν ο ελαιόμυλος της Μονής Αρκαδίου.

* Μουσείο Ελιάς Κυκλάδων, στην Ανδρο. Καλά σωζόμενο παλαιό ελαιοτριβείο της Ανδρου το οποίο αποκαταστάθηκε και μετατράπηκε σε επισκέψιμο μουσειακό χώρο για να προσφέρει στον επισκέπτη κάθε ηλικίας την δυνατότητα να προσεγγίσει πολιτισμικά το πολύτιμο προϊόν αλλά και να εξοικειωθεί με τις παλαιές και πατροπαράδοτες τεχνικές της παραγωγής του.

Η ελιά και λάδι της Κρήτης
Οπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά δεδομένα αλλά και οι ιστορικές πηγές, η ιστορία της Κρήτης είναι στενά συνδεδεμένη με το δέντρο της ελιάς και με το βασικό προϊόν της, το λάδι. Ήδη από τα μινωικά χρόνια, όπως έχει αποδειχθεί από τα αρχαιολογικά ευρήματα της Κνωσού, γινόταν επεξεργασία του καρπού της ελιάς και παραγόταν λάδι που αποθηκευόταν σε πήλινους πίθους και αμφορείς και συχνά εξάγονταν στα νησιά του Αιγαίου και την κεντρική Ελλάδα. Πέρα όμως από τα οικονομικά οφέλη, το δέντρο της ελιάς λατρευόταν ως ιερό και το λάδι εκτός από προσφορά στους Θεούς και στους νεκρούς χρησίμευε ακόμα στην ιατρική, στον αθλητισμό και στην καθημερινή ζωή ως προϊόν βασικό για τη διατροφή, το φωτισμό και τη θέρμανση. Έτσι το δέντρο της ελιάς και ο ευλογημένος καρπός του από το παρελθόν και ως σήμερα εξακολουθούν να είναι σύμβολα της γνώσης της ειρήνης, της υγείας και της δύναμης. Τα τελευταία χρόνια η διεθνής ιατρική και διαιτολογία συστήνουν το ελαιόλαδο ως απαραίτητο προϊόν διατροφής για την εξασφάλιση υγείας και μακροζωίας. Η Κρήτη με το μεσογειακό της κλίμα ευνοεί την ανάπτυξη της ελιάς που φύεται τόσο σε πεδινές όσο και σε ορεινές περιοχές και καρποφορεί το χειμώνα. Στο νησί υπάρχουν εκατομμύρια ελαιόδεντρα και χιλιάδες οικογένειες βασίζουν την οικονομική τους ζωή στην καλλιέργειά τους. Το κλίμα και η σύσταση του εδάφους της Κρήτης εξασφαλίζουν το φίνο άρωμα και την υπέροχη γεύση του κρητικού ελαιολάδου, καθιστώντας το προϊόν υψηλής ποιότητος με διεθνή αναγνώριση.
Ο νομός Ρεθύμνης είναι κατάφυτος από ελιές και η παραγωγή ελαιολάδου αποτελεί μια από τις βασικές ασχολίες των κατοίκων. Τα είδη που καλλιεργούνται είναι κυρίως χοντρολιές, κορωνέικες και λιγότερες τσουνάτες. Από τα δέντρα αυτά παράγεται εκλεκτής ποιότητος ελαιόλαδο καθώς βρώσιμες ελιές εξαιρετικής ποιότητος. Ο περίφημος ελαιώνας της περιοχής Άδελε στο Δήμο Αρκαδίου, σε μια τεράστια πεδινή και ημιορεινή έκταση, θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους της Μεσογείου.
Τη μακροχρόνια και στενή σχέση της περιοχής αυτής αλλά και ολόκληρου του Ρεθύμνου και της Κρήτης με την ελιά και το λάδι αντανακλά η οργάνωση του Μουσείου της Ελιάς στα Καψαλιανά. Πρόκειται για ένα οικισμό που αποτελούσε μετόχι της Ι. Μ. Αρκαδίου. Εκεί βρισκόταν ο ελαιόμυλος του μοναστηριού που μαζί με άλλα κτίσματα οικοδομήθηκε στο τέλος του 16ου και στις αρχές του 17ου αι. Ο οικισμός είναι διατηρητέος και σήμερα έχει αναστηλωθεί και συντηρηθεί σχεδόν εξολοκλήρου.

Μουσείο της Ελιάς στα Καψαλιανά Ρεθύμνου
To Eλληνικό Mουσείο της Ελιάς στα Καψαλιανά Ρεθύμνου Κρήτης, στεγάζεται στους αναστηλωμένους χώρους του ελαιόμυλου της μονής Αρκαδίου, που οικοδομήθηκε το 1763 από τον ηγούμενο Φιλάρετο. Βρίσκεται στο κέντρο ενός οικιστικού συνόλου χαρακτηρισμένου “υψηλής πολιτιστικής αξίας” και του ιστορικού ελαιώνα του. Την επιστημονική επιμέλεια του Μουσείου έχει το Κέντρο Λαογραφίας. Το κτηριακό συγκρότημα, που αποτελεί έκθεμα το ίδιο, περιλαμβάνει το Κελί του μοναχού-οικονόμου, τον χώρο παραγωγής του 1763 που παρέμεινε σε λειτουργία ως τις αρχές του 20ού αιώνα καθώς και τον φρουριακό χώρο αποθήκευσης. Το Μουσείο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του τόπου και στην πολιτιστική κληρονομιά της ελιάς και του ελαιολάδου.